2-тақырып. Қазақстан Республикасы білім беру жүйесіндегі білім алушының физиканы оқыту әдістемесін қалыптастырудың тарихи аспектісі
1.Білім алушының физиканы оқыту әдістемесін қалыптастыруда Қазақстан ағартушыларының алатын орны.
2.Қазақстандық жас ғалымдардың физиканы оқыту әдісін қалыптастыруға қосқан үлестері.
2.Қазақстандық жас ғалымдардың физиканы оқыту әдісін қалыптастыруға қосқан үлестері.
Педагогикалық зерттеулердің қажеттілігі бар теориялық білімдер мен практикалық тәжірибелер арасындағы қарама-қайшылықтардың туындауынан және оларды жаңа педагогикалық міндеттерді шешуде, жаңа педагогикалық құбылыстарды зерттеуде қолдануға мүмкін еместігіне орай пайда болады.
Білімді ұрпақ - рухани дүниесі бай, білімі мен біліктілігі жоғары, ақпараттық қоғамда ғылым мен техниканың жетістіктерін игерген, компьютерлік сауаты бар, талап талғамы жоғары, адамгершілігі биік парасатты тұлға болуы тиіс. Осы мақсатта біздің болашақ мұғалімдерімізде теориялық білімдерімен қатар әдістемелік шеберлігі де жоғары, жаңа педагогикалық технологиялармен қаруланған, заманның сұранысына лайықты құзыретті маман болуы керек. Осы орайда дайындалған бұл оқу құралы профессор М.Құдайқұловтың «Физиканы оқытудың әдістемесі» мен С.Е.Каменецкий, Н.С.Пурышеваның редакциясымен басылған «Теория и методика обучения физике в школе» оқу құралдарын басшылыққа ала отырып дайындалды.
Физиканы оқыту әдістемесі саласындағы зерттеулік қызметке сонымен қатар педагогикалық психологияның, ақпараттық құралдардың дамуы да өз үлесін тигізеді. Педагогикалық зерттеулер, басқа зерттеулер сияқты, белгілі бір мақсатпен орындалады, оны жүргізу үрдісінде нақты бір міндеттер шешіліп, басқа бір әдістер қолданылады, немесе басқаша айтқанда, педагогикалық зерттеулер белгілі бір әдіснамаға сәйкес жүзеге асырылады.
Әдіснама(Методология гр.methodos-зерттеудің немесе танып білудің жолы,теория,ілім және logos-сөз, ұғым) – теориялық және практикалық іс-әрекетті құрудың және ұйымдастырудың принциптері мен тәсілдерінің жүйесі; танып білудің ғылыми әдісі туралы ілім; қандай да бір ғылымда қолданылатын әдістердің жиынтығы.
Әдіснама философиялық, жалпы ғылымилық, нақты-ғылымилық және технологиялық болып төрт деңгейге бөлінеді (В.В.Краевский, В.С.Сластенин). Әдіснаманың барлық деңгейі, өз арасында нақты байланысы бар, күрделі жүйені құрайды. Әдіснаманың философиялық деңгейі, оның мазмұны таным- ның жалпы принциптері мен ғылымның категориялық құрылы- мынан тұрады. Философиялық білім жүйесі әдіснамалық міндетті атқарады. Бұл жағдайда философиялық деңгей кез-келген әдіснамалық білімнің мазмұндық негізі ретінде қарастырылады.
Әдіснаманың жалпы ғылымилық деңгейі барлық немесе көптеген ғылыми пәндерде (салаларда) қолданылатын теориялық тұжырымдама болып табылады. Әдіснаманың нақты ғылымилық деңгейі кез-келген арнайы ғылыми пәнде (салада) қолданылатын зерттеу әдістері, принциптері және шараларының жиынтығы. Педагогиканың әдіснамасы дегеніміз педагогикалық шынайлықты көрсететін педагогикалық теорияның негіздері мен құрылымдары, білім алудың жолдары және көзқарастарының принциптері туралы білім жүйесі, сонымен қатар осындай білім алудың және зерттеу жұмысының бағдарламасын, логикасын, әдістерін, сапасын бағалауды негіздеу әрекетінің жүйесі.
Интеграцияның генезисін педагогикалық проблема ретінде қарастырып, білім беру кеңістігіндегі интеграция идеясының жұмысын ұсынған жөн. Интеграцияны зерттеу бағыттарын анықтайтын негізгі зерттеулерді талдау арқылы мәселені зерттеу жолын қадағалаңыз. Елеулі әдістемелік үлес өзекті мәселелер енгізді, В. Н. Максимова, ол мектеп жағдайында интеграцияны қазіргі білім беру жүйелерінің принципі, факторы, даму тенденциясы, өсіп келе жатқан адамның, даралықтың, өмір мен қызмет субъектісінің тұтас даму құралы ретінде жан-жақты қарастырды [80, 22-бет].
Білім беруде интеграция проблемалары екі бағытта дамыды:
1) білім беру тұтастай алғанда ғылым мен мәдениетті дамытудың интегративті тенденцияларын, оқушының дүниетанымының негізіне айналатын әлемнің біртұтас бейнесін көрсету нысаны ретінде;
2) білім беру пәні адамның білім беру жүйесіндегі кәсіби - тұлғалық қалыптасуы болып табылатын адам қызметінің интеграцияланған саласы ретінде. Білім берудегі интеграциялық процестердің негізгі бағыттары ғылымдағы интеграция заңдылықтарынан туындайды, олар ғылыми синтездің әртүрлі түрлерінде, жаһандық күрделі мәселелерді зерттеуде, күрделі ғылымдардың пайда болуында, сондай-ақ жалпы ғылыми теориялар мен әдістерде, ғылымдардың қоғамдық сананың басқа түрлерімен өзара әрекеттесуінде, ғылыми зерттеулерді ұйымдастыруға жүйелі және жан-жақты көзқараста көрінеді.
Педагогикалық білім берудегі интеграцияны зерттеу үшін білім берудегі интеграцияның теориялық және әдіснамалық алғышарттарын жасайтын ғылым интеграциясының үш негізгі бағытын бөліп көрсетуге болады: ғылымаралық синтез, әдіснамалық синтез, әлеуметтік - проблемалық синтез.
Сонымен ғылыми-педагогикалық зерттеудің құрылымы мен логикасы мынадай кезеңдерден тұрады:
1-кезең. Зерттеу проблемасымен жалпы танысу, оның көкейкестілігін негіздеу, зерттеу деңгейі, зерттеу тақырыбын, нысанын және зерттеу пәнін анықтау. Зерттеудің жалпы және аралық мақсатын анықтау, міндеттерін белгілеу.
2-кезең. Әдіснаманы таңдау-бастапқа тұжырымдама, трек- теориялық ережелер.
3-кезең. Зерттеу болжамын құру-теориялық конструкция, дәлелдерді қажет ететін шындық.
4-кезең. Зерттеу әдістерін таңдау. Анықтаушы экспериментті жүргізу. Мақсаты-бастапқы зерттеудің жай күйін анықтау.
5-кезең. Қалыптастырушы экспериментті ұйымдастыру және өткізу.
6-кезең. Зерттеу нәтижесін талдау, талқылау және зерттеу нәтижесін безендіру(өңдеу).
7-кезең. Тәжірибелік ұсыныстар дайындау. Зерттеулердің барлық әдіснамалық сипаттамалары өзара байланысты және бірін-бірі толықтырып отырады.
Педогогикалық зерттеулер 2 топқа бөлінеді.
1. Теориялық.
2. Эксперементальдық
Теориялық әдістерге: әдебиеттерді талдау, педагогикалық жағдайларды модельдеу, физикалық білім мен оқыту технологиясының мазмұнын құрастыру, педагогикалық эксперимент нәтижелерін өңдеу және оларға талдау жасау жатады. Эксперименттік әдістерге:сауалнама жүргізулер және сұқпат алулар, оқу процестерін бақылау, тәжірибелі сабақ беру, тестілеу, сараптамалық бағалау жатады. Сауалнама жүргізу және сұқпат алу – бұл экспериментке қатысушылардан жауап алудың екі формасы. Сауалнамаға ашық және жабық түрдегі сұрақтар енгізіледі.
Ғылыми-әдістемелік зеттеулер мектепте мынадай шараларды өткізу арқылы дамытылады. Олар - ұстаздардың іс-тәжірибесін тарату, олимпиадалар, семинарлар, интеллектуалдық сайыстар,байқаулар, ғылыми жоба «Жас мұғалімдер мектебі», мұгалімдердің білімін көтеру, корғау, тағы сол сияқты іс-шаралар [6].
Білімгерлердің ғылыми - зерттеу жұмыстарына тарту - көтерудің де, дарын көзін ашудың да жемісін көрудің ең бір дара жолы. Мектепте ғылыми - зерттеу жұмыстарын іске асыру тек дарын көзін ашып қана қоймай жеке тұлғаның касиеттерін аттырып онымен бірге, тәуелсіз Қазакстанның өзге елдермен терезесі тең елдер катарына шығудың кепілі болары анық.
Еліміздің дамуындағы мақсатты міндеттерді шешуде ілім беру саласына жақсы жаңалықтар, тиімді жаңалықтар енгізу кажеттілігі – қазіргі талап болып тұр. Өйткені ХХІ ғасыр білімділер мен техника кезеңі екендігі баршамызға анық. Осындай ауқымды шешілетін шешудің негізгі көздерінің бірі – балалардың дарындылығын өсіру. Қазақстан әлем деңгейіне шығып, халықаралық дәрежеде экономикалық жәнеәлеуметтік байланыстарды дамыту барысында дамыған мемлекеттермен терезесі тең етіліп бір-бірімен әрекет жасауы үшін стратегиялы элитаны калыптастыру жұмысын колға алуда.
Дарындылық - адам қоғамында онымен қоса бір құндылық болып қаралатындықтан дарынды білім алушылармен жұмыс істеу балалар ресурсын барынша дұрыс пайдалану болып ізделінетіні сөзсіз. Бұл мақсатта мемлекет тарапынан кішкентай талаптыларды қолдау стратегиясы және президенттің “Дарынды білім алушыларға арналған білім ордасын қолдау мен өсіру” қаулысы, ”Дарын” республикалық ғылыми- практикалық мекемесі жасаған концепция жұмыс жасап жатыр. Осыншалық маңызды жұмыста орасан зор, өйткені онда жалпы мағлұмат беру мекемелерінің алатын орны орасан көп, себебі онда бүкіл балалар да орналастырылады бала білім игереді де оның ішінде зейінді яғни дарынды балалар да игеріледі. Оны байқамау, балалардың ой-өрісін дамытуға жағдай жасап бермеу қылмыспен пара-пар әрекет. Ал, осындай баланың ішінде өзіндік дарынын қалай білуге, дамытуға болады. Мұндай сұраққа жауап табу үшін негізгі қос қағиданы назарда ұстау қажет: дарынды білім алушыны анықтау және бірге жұмыс істеуді ойластыру. Дарынды балалардың бірі-бірінен айырмашылығы болғанымен, бірнеше ортақ ерекшеліктеріде болуы мүмкін. Дегенмен ғылымда білімгердің дарындылығын анықтайтын бірнеше әдістер бар: аналитикалық (бірегей әдіс), түрлі тесттілеулер, анкеталар, ата-ананың толтырылулары, мұғалімнің мінездемесі, диагностикалық әдіс-тәсілдер. Дарынды балаларды білу жолдары: дискуссия туындыратын жағдай жасау, үдеріс үстінде экстрималдық әрекеттер (ситуациялар) туғызу, түрлі ойындар ұйымдастыру (сайыс,КВН, дебат, т.б), топтық жұмысты ұйымдастыру, шығармашылық дамуын зерттейтін әдістер өткізу, әр білім алушыға даму деңгейін көрсететін диаграммалар жасау, деңгейлеп білім беру, жеке тапсырмаларды ұйымдастыру.
Дарынды балаларды білген соң олармен бірге тоқтамай, жүйелі жұмыс істеп, олардың табиғи дарынын ашып, дамыту қажет. Қабілетті білім алушылардың күнделікті сабақта берілген білімі мен дамуын үнемі назарда ұстаған дұрыс. Онымен бірге дарынды баланың сабаққа кызығушылығы қаншалықты дәрежеде екендігін анықтап, түрлі олимпиадаларға, түрлі сайыстарға, ғылыми-практикалық конференцияларға ұйымдастыру арқылы одан әрі дамытамыз. Ғылыми-зерттеуді қолға алмас алдын мектептегі айрықша зейінді, дарынды білімгерлерді анықтап колдау қажет. Күнделікті сабакта балалардың білім-біліктілігін анықтап, деңгейлік тапсырмалар беру арқылы, шығармашылығын шындаймыз. Зерттеушілік ізденісін шыңдау барысында қандай қосымша пәндер пайдалану қажеттігіне бағдар беріп отыру қажет. Білім алушыны ғылыми ізденіске дайындағанда оның сабаққа деген қызығушылығына дұрыс мән берген жақсы [7].
Ғылыми жұмыс жасау барысында балалармен жұмыс жасауда нені есте сақтаған дұрыс? Балалардың пәнге талпынысын, білуге құштарлығын дұрыс анықтау. Балаға жаттығуларды деңгейлеп беріп, зеректілігін тұрақтандыру қажет. Білім алушының мінезін, құлқын, артықшылығын білу. (нені ұнатпайды, нені ұнатады, қай кезде шаршайды? қай кезде білімді жақсы меңгереді, т.б). Сонымен бірге баланың бір деңгейде, жүйелі жұмыс істеуіне көңіл бөлу қажет. Берілген тапсырманы біргелесіп талдау арқылы балаларға бағыт-бағдар беру керек. Бала қызығушылығына көмек беріп, орынды кеңес айта білудің маңызы өте жақсы. Негізгі принциптері: білім алушылармен жеке сыйластық онымен бірге сенімді қарым - қатынас көрсеткен дұрыс. Ғылыми жұмысқа қызығатын білім алушыдан оқу мақсатына сай білімді өте жақсы меңгерген, жеке өз ойы қалыптасып, кабілеті дамыған, мемлекеттік сана - сезімі дамыған және ішкі өз сезімін тануға, өзін басқалармен салыстыра алатын, жұмысқа талдау жасай білетін, жоспарлау мүмкіндігі дамыған тұлға калыптасады. Көптеген іс-шаралардың, таланттылығының онымен қоса білімінің арқасында өте жоғары деңгейдегі жетістіктерге жетеді. Бұндай білім алушы ойлау дарындылығы ерекше, тұрақты, кызығушылығы мол, анда-санда бір іспен дағдыланса тоқтай алмайды, жеке ойын ерте айтып бере алады.
Ғылыми жұмыс жасау кезінде ғылыми жоба атауын таңдау маңызды жайтты алады. Тақырып балалардың жас ерекшелігіне ұқсас болып келу керек. Атауы айқын, бір дәрежелі, дәл, жарнамалық жағдайларды қарастыруы керек. Осындай тақырып бұрын жарияланып болмаған дүниелерді мәлімдейді, практикалық тапсырмаларды орындауда жаңалық енгізетін, экономикалық-әлеуметтік мәселелерді шешуге нұсқауланғаны жөн. Тақырып балаларға қызықты, орындалатын, барлығын тартатындай, шешімі ізденушілерге қатысушыларға пайдасы бар болуы керек. Атауы шынайы болса білімгер онда жаңа жаңалықтар, күтпеген дүниелер, ерекшеліктерін тауып, ізденіп, мектеп бағдарламасымен біріктіріп олардың айырмашылығын түсініп, ой қорытады, жауабын табуды үйренеді, аяқтап болжам жасайды. Осыдан білім алушының зерттеушілік қасиеті қалыптасады. Білім алушы ізделінетін тақырыбы бойынша пәндері мен әдебиеттерін зерделей алатын дәрежеге жетеді. Ғылыми жобамен болатын білім алушылардың бойында атау бойынша әдебиеттерді таба білу, библиографиялық тізімді зейінді құра білу дарындылығы қалыптасады. Сонымен бірге білім алушы зерттеу жобасының жоспарын құрып, атауы бойынша жұмыс істеудің және зерттеудің алдына қойылған тапсырмаларды анықтаудың жолдарын үйренеді. Тапсырмалардың маңыздылығын, оның өзгешелігін ажырата алады. Атауы бойынша әртүрлі дүниелер қалыптастыра алады, сонымен бірге оның бүгінгі кездегі шешілу жолдарын үйренеді, теориялық маңыздылығын аша алады [8].
Ғылыми жұмыстың экспериментальды (практикалық кезеңі) яғни, зерттеу кезеңі маңызды болып анықталатындықтан, мәселелер мәнісін үйрететін немесе оны шешуге жол беретін ғылыми тәсілдерді пайдалануды болжайды. Ізденіс жұмыстарының бұл кезінде жоба авторы жеке шығармашылық мүмкіндігін білдіре алады. Ғылыми-зерттеуді өткізу кезінде дұрыс мағлұмат алу үшін жалғыз емес, бірнеше әдістертер мен тәсілдер жиынтығы қолданылады: байқау, эксперименттер, сауалнама, сұрақ қою, әңгімелесу, интервью алу т. б. зерттеу мәселелері қолданылады [9].
Қорыта келгенде білім алушыны ғылыми жобаға баулудың тиімді бөліктері көп. Білім алушы жеке де, жетекшісі мен бірге үнемі ізденіс барысында болып, жаңалықты ашып, зерттеуге талпынады. Салыстырып, саралар, ізденушілікті үйренсе, болжамды анықтап корытындылап жетістіктерге ашуға ұмтылады.
Жалпы, бүкіл зерттеушілердің болжамы арқылы адамдардың сауатсыздық дәрежесінің төмендеуі, оларға жоғары дәрежелі білім беріп, дұрыс оқытпаудан, оқырман етіп үйретпеуден болғандығы анықталған. Осыған байланысты 1997 жылдың сол кезден ақ Қазақстан Республикасының орта ілімді үлкейту жөніндегі Концепция жобасында балалардың сауатсыздығын жою мемлекетіміздің жалпы орта білім ұсынатын жүйесіндегі реформалануға негізделген стратегиялық нысан анықталып атап көрсетілді. Бұндай мәселені анықтау күнтізбе тәртібіндегі негізгі жұмбаққа айналды. Сараптама көрсеткішіне көз салсақ, білім қорының құрылымдары білім алушыларды әлеуметтік- шығармашылық өмірге негізделіп бағытталмағанын байқаймыз. Өзгеше айтқанда, дәлелі болғанымен, оның іске айналуы жоқ. Содан блуы керек мемлекетті бірінші басшысы Н.Назарбаевтың жеке жыл сайынғы Жолдауында «функционалдық сауаттылықты арттыруды» ең басты тапсырма етіп айту бекер емес. Басшымыз дұрыс айтады, «ілім беру ол тек қана балаларды оқытумен ғана тоқтамай, оны керісінше, әлеуметтік адаптация жүйесіне бейімдеу қажет». Мұндай маңызды тапсырманы жүзеге асыру үшін Білім мен ғылым министрі Б.Жұмағұловтың айтуымен білім алушылардың функционалдық сауаттылығын дамытуға бағытталған 5 жылға арналған Ұлттық жұмыс жоспары құрылды.
Білім алушылар функционалды сауаттылықтың формаларын құрады.
Функционалды сауаттылықтың формалары
1 Жалпы сауаттылық.
2 Компьютерлік сауаттылық.
3 Ақпараттық сауаттылық.
4 Коммуникативтік сауаттылық.
5 Шетел тілін білу сауаттылығы.
6 Тұрмыстық сауаттылық.
7 Жедел жағдаяттар кезіндегі сауаттылығы
8 Саяси-қоғамдық сауаттылық [10].
Заманауи білім ордасының ең басты мақсаты білім алушы өмірінің бүкіл белеңдерінде білім жинақтауға деген құлшынысына бейімдеу үшін, оған әр кезгі қадамының маңыздылығын түсініп жетуге мүмкіндік беруден, әдістер мен таным кезеңдерін таңдауда бағдар ұстана білуге үйретуден тұратындығы анық. Бұл – Елбасының ілім саласын жаңарту арқылы бастамаларын жүзеге асырудағы маңызды тетіктері екендігін айтқан жөн. Аталған тетіктер Басшымыздың Қазақстан мемлекетіне Жолдауында, дәстүрлә емес Мемлекеттік бағдарламада, «Жалпыға ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам» атты мақаласында, Назарбаев атындағы жоғары оқу орнында оқыған дәрісінде тағы басқа да айтқан сөздерінде айрықша көңіл беріліп айтылған. Бұл өз нәтижесін көрсете бастады. Бұның нақты дәлелін, бүкіл әлемдік экономикалық форумда айтылған әлем елдерінің бәсекеге қабілетті дәрежесіндегі соңғы нәтижелерден анықтауға болады. Елбасы біргелігімен дүние есігін ашып келген «Функционалдық сауаттылық арқылы Ұлттық жоспардың» алар орыны ерекше. Оның алға қайған талабы – білім алушылардың салалық зейінділігін дамыту арқылы, ыңғайлы қызмет түрлеріне дейімдету. Онымен қатар, ол негізгі білім жүйесінің парадигмасына түбегейлі өзгерістің берілу негізі болып анықталады.
Білімді ұрпақ - рухани дүниесі бай, білімі мен біліктілігі жоғары, ақпараттық қоғамда ғылым мен техниканың жетістіктерін игерген, компьютерлік сауаты бар, талап талғамы жоғары, адамгершілігі биік парасатты тұлға болуы тиіс. Осы мақсатта біздің болашақ мұғалімдерімізде теориялық білімдерімен қатар әдістемелік шеберлігі де жоғары, жаңа педагогикалық технологиялармен қаруланған, заманның сұранысына лайықты құзыретті маман болуы керек. Осы орайда дайындалған бұл оқу құралы профессор М.Құдайқұловтың «Физиканы оқытудың әдістемесі» мен С.Е.Каменецкий, Н.С.Пурышеваның редакциясымен басылған «Теория и методика обучения физике в школе» оқу құралдарын басшылыққа ала отырып дайындалды.
Физиканы оқыту әдістемесі саласындағы зерттеулік қызметке сонымен қатар педагогикалық психологияның, ақпараттық құралдардың дамуы да өз үлесін тигізеді. Педагогикалық зерттеулер, басқа зерттеулер сияқты, белгілі бір мақсатпен орындалады, оны жүргізу үрдісінде нақты бір міндеттер шешіліп, басқа бір әдістер қолданылады, немесе басқаша айтқанда, педагогикалық зерттеулер белгілі бір әдіснамаға сәйкес жүзеге асырылады.
Әдіснама(Методология гр.methodos-зерттеудің немесе танып білудің жолы,теория,ілім және logos-сөз, ұғым) – теориялық және практикалық іс-әрекетті құрудың және ұйымдастырудың принциптері мен тәсілдерінің жүйесі; танып білудің ғылыми әдісі туралы ілім; қандай да бір ғылымда қолданылатын әдістердің жиынтығы.
Әдіснама философиялық, жалпы ғылымилық, нақты-ғылымилық және технологиялық болып төрт деңгейге бөлінеді (В.В.Краевский, В.С.Сластенин). Әдіснаманың барлық деңгейі, өз арасында нақты байланысы бар, күрделі жүйені құрайды. Әдіснаманың философиялық деңгейі, оның мазмұны таным- ның жалпы принциптері мен ғылымның категориялық құрылы- мынан тұрады. Философиялық білім жүйесі әдіснамалық міндетті атқарады. Бұл жағдайда философиялық деңгей кез-келген әдіснамалық білімнің мазмұндық негізі ретінде қарастырылады.
Әдіснаманың жалпы ғылымилық деңгейі барлық немесе көптеген ғылыми пәндерде (салаларда) қолданылатын теориялық тұжырымдама болып табылады. Әдіснаманың нақты ғылымилық деңгейі кез-келген арнайы ғылыми пәнде (салада) қолданылатын зерттеу әдістері, принциптері және шараларының жиынтығы. Педагогиканың әдіснамасы дегеніміз педагогикалық шынайлықты көрсететін педагогикалық теорияның негіздері мен құрылымдары, білім алудың жолдары және көзқарастарының принциптері туралы білім жүйесі, сонымен қатар осындай білім алудың және зерттеу жұмысының бағдарламасын, логикасын, әдістерін, сапасын бағалауды негіздеу әрекетінің жүйесі.
Интеграцияның генезисін педагогикалық проблема ретінде қарастырып, білім беру кеңістігіндегі интеграция идеясының жұмысын ұсынған жөн. Интеграцияны зерттеу бағыттарын анықтайтын негізгі зерттеулерді талдау арқылы мәселені зерттеу жолын қадағалаңыз. Елеулі әдістемелік үлес өзекті мәселелер енгізді, В. Н. Максимова, ол мектеп жағдайында интеграцияны қазіргі білім беру жүйелерінің принципі, факторы, даму тенденциясы, өсіп келе жатқан адамның, даралықтың, өмір мен қызмет субъектісінің тұтас даму құралы ретінде жан-жақты қарастырды [80, 22-бет].
Білім беруде интеграция проблемалары екі бағытта дамыды:
1) білім беру тұтастай алғанда ғылым мен мәдениетті дамытудың интегративті тенденцияларын, оқушының дүниетанымының негізіне айналатын әлемнің біртұтас бейнесін көрсету нысаны ретінде;
2) білім беру пәні адамның білім беру жүйесіндегі кәсіби - тұлғалық қалыптасуы болып табылатын адам қызметінің интеграцияланған саласы ретінде. Білім берудегі интеграциялық процестердің негізгі бағыттары ғылымдағы интеграция заңдылықтарынан туындайды, олар ғылыми синтездің әртүрлі түрлерінде, жаһандық күрделі мәселелерді зерттеуде, күрделі ғылымдардың пайда болуында, сондай-ақ жалпы ғылыми теориялар мен әдістерде, ғылымдардың қоғамдық сананың басқа түрлерімен өзара әрекеттесуінде, ғылыми зерттеулерді ұйымдастыруға жүйелі және жан-жақты көзқараста көрінеді.
Педагогикалық білім берудегі интеграцияны зерттеу үшін білім берудегі интеграцияның теориялық және әдіснамалық алғышарттарын жасайтын ғылым интеграциясының үш негізгі бағытын бөліп көрсетуге болады: ғылымаралық синтез, әдіснамалық синтез, әлеуметтік - проблемалық синтез.
Сонымен ғылыми-педагогикалық зерттеудің құрылымы мен логикасы мынадай кезеңдерден тұрады:
1-кезең. Зерттеу проблемасымен жалпы танысу, оның көкейкестілігін негіздеу, зерттеу деңгейі, зерттеу тақырыбын, нысанын және зерттеу пәнін анықтау. Зерттеудің жалпы және аралық мақсатын анықтау, міндеттерін белгілеу.
2-кезең. Әдіснаманы таңдау-бастапқа тұжырымдама, трек- теориялық ережелер.
3-кезең. Зерттеу болжамын құру-теориялық конструкция, дәлелдерді қажет ететін шындық.
4-кезең. Зерттеу әдістерін таңдау. Анықтаушы экспериментті жүргізу. Мақсаты-бастапқы зерттеудің жай күйін анықтау.
5-кезең. Қалыптастырушы экспериментті ұйымдастыру және өткізу.
6-кезең. Зерттеу нәтижесін талдау, талқылау және зерттеу нәтижесін безендіру(өңдеу).
7-кезең. Тәжірибелік ұсыныстар дайындау. Зерттеулердің барлық әдіснамалық сипаттамалары өзара байланысты және бірін-бірі толықтырып отырады.
Педогогикалық зерттеулер 2 топқа бөлінеді.
1. Теориялық.
2. Эксперементальдық
Теориялық әдістерге: әдебиеттерді талдау, педагогикалық жағдайларды модельдеу, физикалық білім мен оқыту технологиясының мазмұнын құрастыру, педагогикалық эксперимент нәтижелерін өңдеу және оларға талдау жасау жатады. Эксперименттік әдістерге:сауалнама жүргізулер және сұқпат алулар, оқу процестерін бақылау, тәжірибелі сабақ беру, тестілеу, сараптамалық бағалау жатады. Сауалнама жүргізу және сұқпат алу – бұл экспериментке қатысушылардан жауап алудың екі формасы. Сауалнамаға ашық және жабық түрдегі сұрақтар енгізіледі.
Ғылыми-әдістемелік зеттеулер мектепте мынадай шараларды өткізу арқылы дамытылады. Олар - ұстаздардың іс-тәжірибесін тарату, олимпиадалар, семинарлар, интеллектуалдық сайыстар,байқаулар, ғылыми жоба «Жас мұғалімдер мектебі», мұгалімдердің білімін көтеру, корғау, тағы сол сияқты іс-шаралар [6].
Білімгерлердің ғылыми - зерттеу жұмыстарына тарту - көтерудің де, дарын көзін ашудың да жемісін көрудің ең бір дара жолы. Мектепте ғылыми - зерттеу жұмыстарын іске асыру тек дарын көзін ашып қана қоймай жеке тұлғаның касиеттерін аттырып онымен бірге, тәуелсіз Қазакстанның өзге елдермен терезесі тең елдер катарына шығудың кепілі болары анық.
Еліміздің дамуындағы мақсатты міндеттерді шешуде ілім беру саласына жақсы жаңалықтар, тиімді жаңалықтар енгізу кажеттілігі – қазіргі талап болып тұр. Өйткені ХХІ ғасыр білімділер мен техника кезеңі екендігі баршамызға анық. Осындай ауқымды шешілетін шешудің негізгі көздерінің бірі – балалардың дарындылығын өсіру. Қазақстан әлем деңгейіне шығып, халықаралық дәрежеде экономикалық жәнеәлеуметтік байланыстарды дамыту барысында дамыған мемлекеттермен терезесі тең етіліп бір-бірімен әрекет жасауы үшін стратегиялы элитаны калыптастыру жұмысын колға алуда.
Дарындылық - адам қоғамында онымен қоса бір құндылық болып қаралатындықтан дарынды білім алушылармен жұмыс істеу балалар ресурсын барынша дұрыс пайдалану болып ізделінетіні сөзсіз. Бұл мақсатта мемлекет тарапынан кішкентай талаптыларды қолдау стратегиясы және президенттің “Дарынды білім алушыларға арналған білім ордасын қолдау мен өсіру” қаулысы, ”Дарын” республикалық ғылыми- практикалық мекемесі жасаған концепция жұмыс жасап жатыр. Осыншалық маңызды жұмыста орасан зор, өйткені онда жалпы мағлұмат беру мекемелерінің алатын орны орасан көп, себебі онда бүкіл балалар да орналастырылады бала білім игереді де оның ішінде зейінді яғни дарынды балалар да игеріледі. Оны байқамау, балалардың ой-өрісін дамытуға жағдай жасап бермеу қылмыспен пара-пар әрекет. Ал, осындай баланың ішінде өзіндік дарынын қалай білуге, дамытуға болады. Мұндай сұраққа жауап табу үшін негізгі қос қағиданы назарда ұстау қажет: дарынды білім алушыны анықтау және бірге жұмыс істеуді ойластыру. Дарынды балалардың бірі-бірінен айырмашылығы болғанымен, бірнеше ортақ ерекшеліктеріде болуы мүмкін. Дегенмен ғылымда білімгердің дарындылығын анықтайтын бірнеше әдістер бар: аналитикалық (бірегей әдіс), түрлі тесттілеулер, анкеталар, ата-ананың толтырылулары, мұғалімнің мінездемесі, диагностикалық әдіс-тәсілдер. Дарынды балаларды білу жолдары: дискуссия туындыратын жағдай жасау, үдеріс үстінде экстрималдық әрекеттер (ситуациялар) туғызу, түрлі ойындар ұйымдастыру (сайыс,КВН, дебат, т.б), топтық жұмысты ұйымдастыру, шығармашылық дамуын зерттейтін әдістер өткізу, әр білім алушыға даму деңгейін көрсететін диаграммалар жасау, деңгейлеп білім беру, жеке тапсырмаларды ұйымдастыру.
Дарынды балаларды білген соң олармен бірге тоқтамай, жүйелі жұмыс істеп, олардың табиғи дарынын ашып, дамыту қажет. Қабілетті білім алушылардың күнделікті сабақта берілген білімі мен дамуын үнемі назарда ұстаған дұрыс. Онымен бірге дарынды баланың сабаққа кызығушылығы қаншалықты дәрежеде екендігін анықтап, түрлі олимпиадаларға, түрлі сайыстарға, ғылыми-практикалық конференцияларға ұйымдастыру арқылы одан әрі дамытамыз. Ғылыми-зерттеуді қолға алмас алдын мектептегі айрықша зейінді, дарынды білімгерлерді анықтап колдау қажет. Күнделікті сабакта балалардың білім-біліктілігін анықтап, деңгейлік тапсырмалар беру арқылы, шығармашылығын шындаймыз. Зерттеушілік ізденісін шыңдау барысында қандай қосымша пәндер пайдалану қажеттігіне бағдар беріп отыру қажет. Білім алушыны ғылыми ізденіске дайындағанда оның сабаққа деген қызығушылығына дұрыс мән берген жақсы [7].
Ғылыми жұмыс жасау барысында балалармен жұмыс жасауда нені есте сақтаған дұрыс? Балалардың пәнге талпынысын, білуге құштарлығын дұрыс анықтау. Балаға жаттығуларды деңгейлеп беріп, зеректілігін тұрақтандыру қажет. Білім алушының мінезін, құлқын, артықшылығын білу. (нені ұнатпайды, нені ұнатады, қай кезде шаршайды? қай кезде білімді жақсы меңгереді, т.б). Сонымен бірге баланың бір деңгейде, жүйелі жұмыс істеуіне көңіл бөлу қажет. Берілген тапсырманы біргелесіп талдау арқылы балаларға бағыт-бағдар беру керек. Бала қызығушылығына көмек беріп, орынды кеңес айта білудің маңызы өте жақсы. Негізгі принциптері: білім алушылармен жеке сыйластық онымен бірге сенімді қарым - қатынас көрсеткен дұрыс. Ғылыми жұмысқа қызығатын білім алушыдан оқу мақсатына сай білімді өте жақсы меңгерген, жеке өз ойы қалыптасып, кабілеті дамыған, мемлекеттік сана - сезімі дамыған және ішкі өз сезімін тануға, өзін басқалармен салыстыра алатын, жұмысқа талдау жасай білетін, жоспарлау мүмкіндігі дамыған тұлға калыптасады. Көптеген іс-шаралардың, таланттылығының онымен қоса білімінің арқасында өте жоғары деңгейдегі жетістіктерге жетеді. Бұндай білім алушы ойлау дарындылығы ерекше, тұрақты, кызығушылығы мол, анда-санда бір іспен дағдыланса тоқтай алмайды, жеке ойын ерте айтып бере алады.
Ғылыми жұмыс жасау кезінде ғылыми жоба атауын таңдау маңызды жайтты алады. Тақырып балалардың жас ерекшелігіне ұқсас болып келу керек. Атауы айқын, бір дәрежелі, дәл, жарнамалық жағдайларды қарастыруы керек. Осындай тақырып бұрын жарияланып болмаған дүниелерді мәлімдейді, практикалық тапсырмаларды орындауда жаңалық енгізетін, экономикалық-әлеуметтік мәселелерді шешуге нұсқауланғаны жөн. Тақырып балаларға қызықты, орындалатын, барлығын тартатындай, шешімі ізденушілерге қатысушыларға пайдасы бар болуы керек. Атауы шынайы болса білімгер онда жаңа жаңалықтар, күтпеген дүниелер, ерекшеліктерін тауып, ізденіп, мектеп бағдарламасымен біріктіріп олардың айырмашылығын түсініп, ой қорытады, жауабын табуды үйренеді, аяқтап болжам жасайды. Осыдан білім алушының зерттеушілік қасиеті қалыптасады. Білім алушы ізделінетін тақырыбы бойынша пәндері мен әдебиеттерін зерделей алатын дәрежеге жетеді. Ғылыми жобамен болатын білім алушылардың бойында атау бойынша әдебиеттерді таба білу, библиографиялық тізімді зейінді құра білу дарындылығы қалыптасады. Сонымен бірге білім алушы зерттеу жобасының жоспарын құрып, атауы бойынша жұмыс істеудің және зерттеудің алдына қойылған тапсырмаларды анықтаудың жолдарын үйренеді. Тапсырмалардың маңыздылығын, оның өзгешелігін ажырата алады. Атауы бойынша әртүрлі дүниелер қалыптастыра алады, сонымен бірге оның бүгінгі кездегі шешілу жолдарын үйренеді, теориялық маңыздылығын аша алады [8].
Ғылыми жұмыстың экспериментальды (практикалық кезеңі) яғни, зерттеу кезеңі маңызды болып анықталатындықтан, мәселелер мәнісін үйрететін немесе оны шешуге жол беретін ғылыми тәсілдерді пайдалануды болжайды. Ізденіс жұмыстарының бұл кезінде жоба авторы жеке шығармашылық мүмкіндігін білдіре алады. Ғылыми-зерттеуді өткізу кезінде дұрыс мағлұмат алу үшін жалғыз емес, бірнеше әдістертер мен тәсілдер жиынтығы қолданылады: байқау, эксперименттер, сауалнама, сұрақ қою, әңгімелесу, интервью алу т. б. зерттеу мәселелері қолданылады [9].
Қорыта келгенде білім алушыны ғылыми жобаға баулудың тиімді бөліктері көп. Білім алушы жеке де, жетекшісі мен бірге үнемі ізденіс барысында болып, жаңалықты ашып, зерттеуге талпынады. Салыстырып, саралар, ізденушілікті үйренсе, болжамды анықтап корытындылап жетістіктерге ашуға ұмтылады.
Жалпы, бүкіл зерттеушілердің болжамы арқылы адамдардың сауатсыздық дәрежесінің төмендеуі, оларға жоғары дәрежелі білім беріп, дұрыс оқытпаудан, оқырман етіп үйретпеуден болғандығы анықталған. Осыған байланысты 1997 жылдың сол кезден ақ Қазақстан Республикасының орта ілімді үлкейту жөніндегі Концепция жобасында балалардың сауатсыздығын жою мемлекетіміздің жалпы орта білім ұсынатын жүйесіндегі реформалануға негізделген стратегиялық нысан анықталып атап көрсетілді. Бұндай мәселені анықтау күнтізбе тәртібіндегі негізгі жұмбаққа айналды. Сараптама көрсеткішіне көз салсақ, білім қорының құрылымдары білім алушыларды әлеуметтік- шығармашылық өмірге негізделіп бағытталмағанын байқаймыз. Өзгеше айтқанда, дәлелі болғанымен, оның іске айналуы жоқ. Содан блуы керек мемлекетті бірінші басшысы Н.Назарбаевтың жеке жыл сайынғы Жолдауында «функционалдық сауаттылықты арттыруды» ең басты тапсырма етіп айту бекер емес. Басшымыз дұрыс айтады, «ілім беру ол тек қана балаларды оқытумен ғана тоқтамай, оны керісінше, әлеуметтік адаптация жүйесіне бейімдеу қажет». Мұндай маңызды тапсырманы жүзеге асыру үшін Білім мен ғылым министрі Б.Жұмағұловтың айтуымен білім алушылардың функционалдық сауаттылығын дамытуға бағытталған 5 жылға арналған Ұлттық жұмыс жоспары құрылды.
Білім алушылар функционалды сауаттылықтың формаларын құрады.
Функционалды сауаттылықтың формалары
1 Жалпы сауаттылық.
2 Компьютерлік сауаттылық.
3 Ақпараттық сауаттылық.
4 Коммуникативтік сауаттылық.
5 Шетел тілін білу сауаттылығы.
6 Тұрмыстық сауаттылық.
7 Жедел жағдаяттар кезіндегі сауаттылығы
8 Саяси-қоғамдық сауаттылық [10].
Заманауи білім ордасының ең басты мақсаты білім алушы өмірінің бүкіл белеңдерінде білім жинақтауға деген құлшынысына бейімдеу үшін, оған әр кезгі қадамының маңыздылығын түсініп жетуге мүмкіндік беруден, әдістер мен таным кезеңдерін таңдауда бағдар ұстана білуге үйретуден тұратындығы анық. Бұл – Елбасының ілім саласын жаңарту арқылы бастамаларын жүзеге асырудағы маңызды тетіктері екендігін айтқан жөн. Аталған тетіктер Басшымыздың Қазақстан мемлекетіне Жолдауында, дәстүрлә емес Мемлекеттік бағдарламада, «Жалпыға ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам» атты мақаласында, Назарбаев атындағы жоғары оқу орнында оқыған дәрісінде тағы басқа да айтқан сөздерінде айрықша көңіл беріліп айтылған. Бұл өз нәтижесін көрсете бастады. Бұның нақты дәлелін, бүкіл әлемдік экономикалық форумда айтылған әлем елдерінің бәсекеге қабілетті дәрежесіндегі соңғы нәтижелерден анықтауға болады. Елбасы біргелігімен дүние есігін ашып келген «Функционалдық сауаттылық арқылы Ұлттық жоспардың» алар орыны ерекше. Оның алға қайған талабы – білім алушылардың салалық зейінділігін дамыту арқылы, ыңғайлы қызмет түрлеріне дейімдету. Онымен қатар, ол негізгі білім жүйесінің парадигмасына түбегейлі өзгерістің берілу негізі болып анықталады.
Бақылау сұрақтары
1. Физиканы оқыту әдістемесінің негізгі оқыту кезеңдерің ата?
2. Әдіснаманың жалпы ғылымилық деңгейі
3. Интеграцияның генезисін педагогикалық проблема ретінде қарастыру деген түсінікке өз ойыңызды айтыңыз?
4. Білім берудегі интеграциялық процестердің негізгі бағыттары
1. Физиканы оқыту әдістемесінің негізгі оқыту кезеңдерің ата?
2. Әдіснаманың жалпы ғылымилық деңгейі
3. Интеграцияның генезисін педагогикалық проблема ретінде қарастыру деген түсінікке өз ойыңызды айтыңыз?
4. Білім берудегі интеграциялық процестердің негізгі бағыттары
